Niechciani? Zapomniani? Niezwykłe dzieje ludności żydowskiej w Kielcach

Ekspozycja jest częścią całorocznych obchodów ogłoszonych przez miasto. Były one związane z przypadającą w 2022 roku 80. rocznicą likwidacji getta w Kielcach. W związku z tym wydarzeniem Muzeum Historii Kielc wydało dwie publikacje. „Jedna to katalog po ekspozycji przygotowanej przez nas wystawie. Druga poświęcona jest historii kieleckiej synagogi” – powiedział jeden z kuratorów wystawy, doktor Paweł Wolańczyk z Muzeum Historii Kielc.

Historyk podkreślił, że losy społeczności żydowskiej są mocno związane z Kielcami, jednak ta przez długi okres czasu nie mogła osiedlać się w mieście.

Przed rozbiorami Żydzi nie zamieszkiwali Kielc, które były miastem prywatnym należącym do biskupów krakowskich. Właściciele decydowali, kto może się w nim osiedlić. W pierwszej połowie XIX wieku pojawiały się próby osiedlenia się Żydów w Kielcach, jednak były one blokowane. Mieszkańcy Kielc skutecznie przeciwstawiali się żydowskiemu osadnictwu. Żydzi mogli mieszkać w pobliskich folwarkach: Pakosz, Piaski, Zagórze lub wracać do Chęcin. Nie przeszkadzało to jednak w prowadzeniu przez nich handlu na terenie miasta

– wyjaśnił kielecki historyk.

Początki osadnictwa żydowskiego w Kielcach sięgają 1862 roku, kiedy specjalny ukaz carski przyznał równouprawnienie Żydom. W ciągu kolejnych kilku lat w mieście osiedliło się 1200 Żydów.

Był to impuls, który spowodował rozwój miasta. Nie chodziło tylko o handel, który wymusił obniżkę cen w związku z pojawieniem się gospodarczej konkurencji dla polskich kupców. Żydzi otworzyli w Kielcach pierwszą cukiernię, piwiarnię, byli współwłaścicielami pierwszego kina w mieście oraz byli wśród założycieli pierwszej gazety w Kielcach – >Gazety Kieleckiej<

Według spisu powszechnego z 1897 roku 30,5% mieszkańców Kielc stanowili Żydzi. Ich znaczna część przybyła do miasta w związku z pożarem Chęcin w 1905 roku. Stąd zrodziło się powiedzenie, że „Kielce powstały na gruzach Chęcin”. Przed wybuchem I wojny światowej, Kielce zamieszkiwało ponad 6 tysięcy Żydów, co stanowiło ponad 37% ogółu wszystkich mieszkańców miasta. Większość ludności żydowskiej zatrudniona była w handlu lub prowadziła niewielkie zakłady rzemieślnicze. Wraz z pojawieniem się Żydów w Kielcach, w mieście oraz najbliższej okolicy powstało szereg budynków służących tej mniejszości. Były wśród nich synagoga czy cmentarz żydowski na Pakoszu.

Początek II Rzeczpospolitej był dla Żydów trudny. W Kielcach 11 listopada 1918 roku miały miejsce zamieszki antyżydowskie. Kolejne lata spowodowały rozwój społeczności żydowskiej, jaki przeżywała w okresie II Rzeczpospolitej. „Żydzi stanowili 1/3 mieszkańców miasta. Byli wśród nich robotnicy, drobni kupcy i rzemieślnicy. Pojawiły się również majętne rodziny” – dodał doktor Paweł Wolańczyk. Wśród nich byli Zagajscy – właściciele Wietrzni, Ehrlichowie – właściciele Kadzielni czy Nowakowie, którzy byli posiadali wiele terenów w Kielcach. Byli wśród Żydów zamożni prawnicy i lekarze.

Żydzi posiadali wiele budynków. „Dotyczyło to między innymi części kieleckiego rynku czy ulicy Sienkiewicza” – przyznał. „Żydzi posiadali monopol na handel węglem w mieście czy znaczącą przewagę w różnych gałęziach spożywczych. Należało do nich 60% wszystkich sklepów z mięsem” – dodał historyk. Na ekspozycji przygotowanej przez Muzeum Historii Kielc znajdziemy biogramy zasłużonych dla miasta przedstawicieli społeczności żydowskiej. Większość żydowskich przedstawicieli Kielc była jednak niezwykle uboga, a znaczny odsetek stanowili analfabeci i osoby, które z trudem mówiły po polsku.

Żydzi stanowili istotną i liczącą się siłę polityczną w Kielcach. W kieleckiej radzie miasta dochodziło do współpracy żydowskich oraz polskich członków poszczególnych ugrupowań politycznych. „W 1929 roku grupy konserwatywnych Żydów oraz Polaków wybrały prezydenta miasta oraz zdobyły większość w magistracie i razem rządzili do 1934 roku, kiedy piłsudczycy rozwiązali radę miasta i przeprowadzili wybory” – mówił historyk. Doktor Paweł Wolańczyk podkreślił jednocześnie, że społeczności żydowska i polska żyły obok siebie. Istniały bardzo duże problemy asymilacyjne, co rodziło liczne spory, szczególnie w latach 30. XX wieku. Nierzadko pojawiały się konflikty o podłożu antysemickim.

Kolejna część wystawy w kieleckim muzeum dotyczy zagłady Żydów w Kielcach. Był to tragiczny koniec istnienia kieleckiej społeczności żydowskiej.

Getto zostało utworzone 31 marca 1941 roku nieprzypadkowo na określonych terenach. Osadnictwo żydowskie w tej części miasta było znaczne. Polacy i Żydzi z dnia na dzień musieli porzucić swoje domy i mieszkania, by znaleźć kwaterunek w innej części Kielc. Ci, którzy dysponowali odpowiednią ilością pieniędzy mogli znaleźć pokój, ale sytuacja pozostałych stawała się niemal dramatyczna

– wyjaśnił doktor Paweł Wolańczyk.

Kieleckie getto zostało zlikwidowane w sierpniu 1942 roku. Niemcy zamordowali około 20 tysięcy żydowskich mieszkańców miasta. „Była to największa tragedia, liczonych od XI wieku, dziejów Kielc” – przyznał historyk. Jednymi z ostatnich elementów, które znajdziemy na ekspozycji jest, budząca wiele emocji i kontrowersji, kwestia pogromu Żydów w Kielcach z 4 lipca 1946 roku oraz ślady, które pozostały po społeczności żydowskiej i możemy je jeszcze odnaleźć w dzisiejszych Kielcach.

Na wystawie znajdziemy wiele unikalnych, wcześniej niepublikowanych zdjęć oraz materiałów archiwalnych. Pochodzą między innymi od żydowskich rodzin, które wyemigrowały z Kielc między innymi po II wojnie światowej. Muzeum Historii Kielc otrzymało również dokumenty i fotografie od wielu instytucji z całego świata: Biblioteki Kongresu Stanów Zjednoczonych, Galerii Narodowej w Kanadzie, Gershon Iskowitz Foundation Toronto, Jewish Community in Israel, Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie oraz Kieltzer Society of New York.

Uroczysty finisaż wystawy czasowej "Kielce-Keltz. Historia społeczności żydowskiej" odbędzie się w niedzielę 4 czerwca o godzinie 12 w siedzibie Muzeum Historii Kielc przy ulicy Leonarda w Kielcach.

Zobacz zdjęcia z wystawy